Koruyucu bakım, Kestirimci bakım

Çalışan makinaya bakım nasıl yapılır? 1973 yılında üniversite bitti, 1975 yılında Ankara Makina fabrikasına yeni mühendis olarak girdim, bir süre sonra bakım onarım atölyesinden sorumlu mühendis oldum. Bakım onarım atölyesinin ustabaşılarından öğrendiğim ilk basit temel kural, "çalışan makinaya tezgaha müdahale etmeyeceksin. Bırak çalışsın, bir bakım onarım ihtiyacı olduğu zaman tezgah kendini belli eder." Bu kural onyıllar boyunca kullanılmış. Bu bakım onarım işlerinin en basit uygulanması. Artık günümüzde daha detaylı programlı koruyucu bakım yapılıyor. Koruyucu bakım belirli süre sonunda yapılan bakımdır. Genellikle yağ değişimi ile yapılır. Otomobillerin her 15bin km sonrasında yağ değiştirilmeleri gibidir. Bu arada tüm filtreler ve bujiler değiştirilir. Fren balataları kontrol edilir. Eksilen yağ ve su seviyeleri tamamlanır. Aşınmış eskimiş parçaların gözle muayenesi yapılır, gerekenler yenilenir. Torna freze tezgahlarında 5000-10,000 saat sonrası dişli kutusu yağları değiştirilir. Tezgah çalışmıyorsa, normal dışı sesler çıkarıyorsa, çalışması ağırlaşmışsa, durdurulur, sökülür, aşınan bozulan kırılan parça bulunur yenisi yapılır, yerine takılır, kontrollü olarak tekrar çalıştırılır. Bakım onarımcı makinayı toplarken sökülen tüm parçaları yerine takamayabilir. Bir iş yaparken bir başka yeri bozabilir, bunlar çok doğal olasılıklardır. Uçaklar belli uçuş süreleri sonrasında kapalı hangara alınırlar, herbir parçası elle gözle cihazla kontrol edilir, yıpranmış aşınmış eskimiş parçalar yenilenir, uçak belli testlerden sonra tekrar servise sokulur. Offshore platformlarında taşıyıcı çelikler belli çalışma süresi sonrası yük ve vibrasyon testlerine sokulur, eğer testler başarısız geçerse tüm tüm platform sökülür, yeni malzemelerle yeniden yapılır. Genelde offshore platformlari 25 yilligina tasarlanıp yetkili izinler alınır. Yuzen yani su altında kalan kisimlara "Class: A", ABS ya da Turk Loydu gibi test uygulanır. Her 5 senede bir yetkili sörveyan tarafindan yukarıdan aşağıya taranması lazimdır. Her iki senede bir, kalınlık ölçmesi yaptırır paslanma miktarı ölçülür. Bir generator çok arıza verdiginde ; tümden yenilenir. Fabrikalarda Elektrik aksamında işler daha kolaydır, genellikle aşırı yüklenince tezgahın sigortası atar, sigortayı yenilersiniz. Kabloları kontrol edersiniz. Kablo yenilemek gerekebilir. Koca bir makina fabrikasında onlarca yüzlerce makina tezgahının programlı koruyucu bakımı onarımı nasıl yapılır? Mutlaka ne zaman bakım yapıldığına dair kayıtlarınız, sık arıza yapan aşınan değiştirilmesi gereken parça listeleriniz vardır. Koruyucu programlı bakım tezgahlara mutlaka yapılmalıdır. Hangi tezgahın ne zaman nerden arızalandığını istatistik olarak bilmeniz gerekir. Biraz teknolojik makina techizat ekipman alındığında çok fazla yedek parça göndermek satmak iyi para kazanmanın başka yoludur. Soma ve Afşin termik santrallerinde çok büyük yedek parça stok ambarları vardır. Yedek parça alımları çok uzun süre dayanacak miktarlarda yapılmıştır. İlk işletmeden itibaren 25- hatta 40 yıl geçmesine rağmen hala yedekler tüketilememiş, başka santrallere yedek gönderilmiştir. 1973 yılında ODTÜ Makina Mühendisliğinden mezun olduğumuzda bildiğimiz, makinayı bozulana kadar çalıştırıp, bozulduğunda bakımının/ tamirinin yapılmasının alternatifi, koruyucu bakım uygulamasıyla periyodik olarak bazı parçalarının gerekli-gereksiz demeden değiştirilmesiydi. Bu yöntem hala, otomotiv sektörü başta olmak üzere bazı alanlarda kullanılıyor. Çok değil, mezuniyetimizden yaklaşık 6 yıl sonra aynı bölümde başlanan Mekanik Titreşimler dersinde diğer bir seçenek olan "kestirimci bakım" (predictive maintenance) öngörülebilir/ tahmin edilebilir uygulamalarından söz etmeye, temel prensiplerini aktarmaya başlanmıştı. Bu yeni bakım yönteminde, makinaların titreşimleri belli aralarla (haftada bir, iki haftada bir gibi) ölçülür ve elde edilen ölçüm sinyallerinin analizinden o makinanın arıza yapmaya ne kadar yaklaştığı, hangi parçasının neresinin bozulmak üzere olduğu, makinada bakım gerektiren başka bir husus olup olmadığı saptanır. Bununla ilgili özel ölçüm cihazları ve gerekli analizleri yapan yazılımlar vardır. Böylece hiçbir parça ömrünü tamamlanmadan değiştirilmez, ama beklenmedik bir arıza yaşanmasına, makinanın başka parçalarının bozulmasına da neden olunmaz. Üretim kaybının maliyetinin yüksek olduğu sektörlerde uygulanması daha önemlidir. Özellikle, üretimin aksamasına neden olabilecek makinalar, ya da bir yeri bozulduğu zaman makinanın diğer kısımlarının da zarar görebileceği türden kritik makinalar için bu bakım yöntemi çok uygundur. Buradaki kritik nokta hangi makinanın bakımından söz ettiğimizdir. Bozulduğu zaman ikincil arızalara neden olmayacaksa ve de makinayı kullanamamış olmanın maliyeti önemsizse, tamam "çalışan makinaya bakım yapma, bırak çalışsın". Ama, örneğin, bir demir-çelik fabrikasında, bozulduğu zaman üretimi etkileyecek makinalardan söz ediyorsak, koruyucu bakım da doğru çözüm değil, "kestirimci bakım" uygulayacaksınız. Otomobillerde maalesef "kestirimci bakım" henüz tam uygulanabilir değil, koruyucu bakıma mahkumuz. Büyükada, 23 Temmuz 2021