2019

Enerji Piyasalarında 2019 Öngörüleri

Kurulu gücümüz 2018 yılı içinde 90+GWe, peak (en çok) Ağustos ayı içinde enerji çekişimiz 50+GWe oldu. 2018 içinde DoğalGaz tüketimimiz 55+ bcm (milyar Sm3), Linyit üretimimiz 50+ milyon metrik ton, taş kömürü 2 milyon metrik ton, ithal kömür dış alımlarımız 30 milyon metrik ton olarak gerçekleşecek. Bizler, Enerji Analistleri her yıl sonu, bir sonraki yıl için öngörüler (tahminler) yaparız. Bu öngörülerin bir kısmı tutar, çoğu kısmı tutmaz. Yıl içinde enerji piyasalarını etkileyen çok şeyler olur.

Siyasi iradenin politik tercihleri değişir. Seçim öncesi iyimser politikalar devreye girer, iç ve dış siyaset olaylara farklı yön verir.

Yine de öyle- böyle işyerimizi yönetmek, yatırımlara yön vermek için tahmin yapmak lazımdır. Bizler beraber bir öngörü çizeriz, yıl içinde gelişen olaylara göre tahminlerde/ öngörülerimizde düzeltmeler yaparız.

Ortada durağan elektrik üretim, yatırım, rehab faaliyeti gözlüyoruz. Özelleştirme ile özel şirketlere geçen santrallerde yeni yatırım, çevre ekipmanları ESP- FGD rehab yatırımları henüz yok, varsa bile çok az. Termik santral sahipleri 2020'ye kadar uzatılacak çevre yatırımlarından muafiyeti bekliyorlar. Çevre yatırımlarında muafiyet uzatması doğru değil. Bir an önce bu yatırımlar yapılmalı.

Geçtiğimiz yıl proje finansmanlarında ciddi tıkanmalar görüyoruz. Kredi Derecelendirme kuruluşlarının son raporlarına göre "Yatırım yapılabilir ülke" konumundan uzun zamandır çıktık. Bazı değerlendirme kuruluşları, olumsuz değerlendirme yapmak yerine, değerlendirme yapmayı hepten bıraktılar. Uluslararası piyaslara güven vermemiz lazım. Yabancı yerleşik yatırımcılar, ellerindeki malı, mülkü, hisseyi bırakıp gidiyorlar.

Bu arada yeni yatırımcılar, özellikle Körfez sermayesi bizim piyasaya giriyor. Bu şartlara ABD Fed faizlerinin yükselmesi, yıl içinde 3er aylık yenilemelerle 25bp artışları eklenince, anlıyoruz ki, sıcak para tüm dünyadan emilip ABD piyasasına yönlenecek.

Petrol varil fiyatı geçtiğimiz yıl içinde 55-65$ bandında oynadı. Bizim gibi petrolü olmayanlar için iyi. Kuzey Irak gazı, Israil gazı konuları henüz daha kağıt üstünde duruyor. Gerçekleşmesi en az 4-5 yıl ister.

Rus doğal gazında uzun süreli anlaşmalardan dolayı bir fiyat ucuzlaması beklentisi var. Alman sınırında Rus gazının fiyatı 1-MMBTU için 9.50$'dan 8.25$'a indi. ABD içinde fiyat 1-MMBTU için 3.00$ civarında. ABD kayaçgazı miktarının artmasının ve Alman yenilenebilir enerji teşviklerinin enerji fiyatların paçal olarak ucuzlatmasının bunda payı var. Petrol fiyatına bağlı olarak Rus doğal gazında genel olarak indirim yapılması beklentisi var. Bizim tarafta fiyat konusunda son tüketiciye ulaşan az bir değişiklik var. Alımda toptan fiyatlarda indirim var, ama son kullanıcı fiyatlarında indirim seçim öncesi politikalara bağlı.

Körfez sermayesi için çok ucuza alınacak kelepir yatırım imkanları ortaya çıktı. Özellikle Saudi, Katar ve diğer körfez ülkelerinin finans kuruluşları, özelleşen ve ucuzlayan enerji santrallerini satın almak için danışmanlar kullanmaya başladılar. Katar sermayesi yerli banka satın aldı. Enerji piyasamızda 50+ milyar ABD$ civarında yeniden borç yapılandırması bekleniyor. Santral mülkiyetlerinde el değiştirmeler olabiir.

2018 sonu büyümemiz %4-5 aralığında tahmin ediliyor, Siyasiler, Enerji yatırımlarının, büyüme oranından daha fazla oranda artması gereğine inanıyorlar. Mevcut ortamda bütün bunları telaffuz etmek zor. Kamu harcamalarını karşılayacak gelirleri bulmak kolay değil. Etkb ve Epdk, yeni elektrik üretim santrallerinin devreye girmesinde kolaylıklar gösteriyorlar. Eskiden test deneme kontrol geçici kabul işlemleri ciddi ve uzun sürede yapılırken, şimdilerde çok çabuk yapılmaya başlandı. Yerli yakıt kullanacak olan Çayırhan-2, Trakya Saray, Eskişehir Alpu, Konya Karaman, Afyon Dinar, Soma Deniş, Soma Eynez termik santralleri hızla devreye girsin isteniyor. Yerel insan Eskişehir, Trakya bölgelerinde termik santral yatırımlarına mesafeli davranıyorlar. Yararına inanmıyorlar. Zorlama ile bir yere varılmaz, yatırımın yapılması için ikna lazım.

Yeni işletmeye giren ucuz santrallerde refrakter bozulmaları, ekipman ve I&C sistem, senkron arıza duyumları geliyor. CFB tasarımlar yerli linyite uyumlu çalışmıyor. Çok su nem ihtiva eden yerli kömür, CFB yanma odasında yanmıyor, devamlı yanabilmesi için devamlı yardımcı sıvı yakıt kullanmak gerekiyor. Kömür yanma odasına kışın buz yazın çamur olarak giriyor. Ön ısıtma ile yerli kömür içindeki suyun azaltılması lazım. Afşin-B benzeri "indirect firing pulverized coal combustion" ön ısıtmalı dolaylı pülverize kömür yakma tasarımı bizim yerli linyit kömürleri için daha uyumlu görünüyor.

Hamitabad 1200 MWe, ve Kırıkkale 840 MWe kombine çevrim santralleri devreye girdi. Ancak herhangi bir sebepten Rus gazı bir şekilde kesilirse ne olur? Ciddi bir gaz tedarik riskimiz var. TürkAkımı henüz devreye girmedi, bize ne miktar verilecek belli değil. Biz net bilmiyoruz.

Afsin Elbistan -A işletmesi el değiştirdi. Yeni gurup 4x344 MWe rehab, ve yeni 2x344Mwe üniteler için mühendislik çalışmasına başladı. Böyle büyük projeler için büyük finans paketi ve tecrübeli kadro istihdamı gerek. Afşin Elbistan -A santralinin tek ünitesi nadiren bir süre yüksek ilave yakıt ile çalışıyor, diğer üç ünite hiç çalışmıyor.

Bu santrali yeniden onarmak beyhude görülüyor, sökülüp yeniden yeni tasarımla yapılması daha uygun olur, düşüncesindeyiz.

***

Afşin Elbistan-B santralinin arızalı üniteleri onarıldı devreye girdi. Genel rehabilitasyon hala bitmedi. Çalışan ünitelerin emre-amadeliği istenen seviyede değil. Çöllolar sahası, heyelan dolayisiyle hala kapalı. Kışlaköy kömür sahasından, çoğu kamyon taşımasıyla gelen yerli açık ocak kömür bu sistemi daha ne kadar götürecek? Afşin Elbistan'daki diğer yeni termik santral yatırımları için öylesine gelen istekli pek kalmadı, ortada ciddi yatırımcı yok. Kore, Japon, Katar, BAE finansman gurupları beklemede, durum değerlendirmesi yapıyorlar, yeni yatırımlar için aceleleri yok. Değeri çok düşmüş eski tesisleri satın almak için durum değerlendiriyorlar.

İskenderun körfezi, Biga yarımadası, Çatalağzı, Aliağa, Amasra bölgelerinde ithal kömür santral yatırım projeleri var-dı. Başlananlar bitecek, ancak siyasi irade cari açığı artıran ve olumsuz etkileyen ithal kömür kullanımına net tavır koydu. Bundan sonra ithal kömür yatırımı yok. Tavsiye edilmiyor. İthal kömürün uluslararası spot piyasada (Güney Afrika, Kolombia, Avustralya) metrik ton başına 90-100 ABD $ fiyatı (yaklaşık 3.00 ABD dolar / MMBTU) zaten çok pahalı.

Güneydoğu HES yatırımları bölgedeki olaylardan etkilendi. Güneydoğu'da yeni enerji yatırımları yok. Bölge enerji - elektrik emiyor, kullanıyor, fakat insanlarımız fatura parasını ödemiyor. Güvenlik için daha çok para harcamak yerine sorunları diyalog ile çözme imkanlarını araştırsak daha akılcı olacak, deriz.

Yekdem uygulaması yenilenebilir enerji piyasasına belli öğretiler getirdi. Şirketler ne yapacaklarını iyi öğrendiler, hidro, güneş, rüzgar yatırımları yoluna girdi. Birim elektrik üretim maliyetleri azalmaya başladı. Bunlar en sevindirici haberler, yerli imalat imkanları da artıyor. Güneş ihtisas bölgelerinin faaliyete geçmesi ile üç haneli GES kurulu güçlerine ulaşılabilir. Her biri 1000 MWe kapasiteli RES ve Güneş Yeka çalışmaları sonuçlandı. Bu güzel yatırımların devamını bekliyoruz.

2019 içinde beraber cevaplamak zorunda olduğumuz sorular var. Enerji pazarların durumu ne halde? Belirgin bir toptan fiyat oluştumu? ETKB, EPIAŞ, EPDK yatırımcılara ve bankalara yeni yatırım için yeterli güveni vereceklermi? Kapasite fiyatlamaya ne zaman geçilecek? TEIAŞ 10 yıllık planları yeni bağlantıları için değişip EPDK'dan tarife izni aldımı? Herşey 31-Mart yerel seçimlerine endekslendi. Hidro ve termik gaz için yeni ulusal planlar varmı, ulusal şebeke (grid) müsaitmi? Ulusal şebekede son durum nedir? Hükümet programında henüz net rakam, hedef göremedik.

Rüzgar ve güneş enerji üretimi artık ucuz, elektrik pazarında güvenle ve belki çok daha fazla yatırım olabilir.

Nükleer için "Sinop Japon projesi iptal edildi", haberleri çıktı, sonra yalanlandı. Bakanlık fizibilite incelemesi devam ediyor. Akkuyu için yerinde fazla çalışma görmüyoruz. Satınalma garantili uzun dönemli yüksek fiyat ciddi endişeler veriyor.

Nükleer yerli yakıt imkanı nedir, birden fazla ülkeden yakıt import imkanı bulundu mu? Kullanılmış yakıt nereye, ne maliyetle gidecek? Cevaplar yoksa, nükleer işinden vaz geçme imkanı nedir?

Vazgeçmenin maliyeti nedir? İleriye dönük üretim ve tüketim tahminleri için en az maliyetli modeller ne zaman yapılacak?

Polonya 2018 iklim değişikliği COP24 toplantılarından sonra kömür ve fosil yakıtlar karşıtı ciddi yaptırımlar gündeme gelmedi. COP-23 Bonn Almanya Konferansı sonrası bilgilenme, konumlanma devam ediyor. Çevre ekipmanlarına, temiz kömür teknolojilerine yatırım gerekecek. Yakın gelecekte kömürden tamamen kaçış, tümden finansman kesilmesi söz konusu olacak. COP24 Polonya toplantısından sonra termik santral maliyetleri ne olacak? Bu yerli kömür kullanacak termik santrallere proje finans nerden gelecek?

Enerji stratejilerinin kritik hedefi ekonomik büyüme olurken, verimliliği artırmak, talep artışını azaltmak veya sabit tutmak gerek. Yapabilecekmiyiz? Nasıl olacak? Güney sınırımız ötesindeki sıcak çatışmaların seyri değişti. Savaşta kazanan taraf olmaz. Savaştan kaçınmak istiyorsanız, her zaman savaşa hazır olmalısınız. İş hayatı 2018 içinde zor geçti, 2019 daha zor geçecek. İşlerinizi yönetirken, yatırım hesabınızı kendi öngörülerinize uygun yapın.

Türkiye'nin iş insanlarının aklı selimine güvenin. Büyük iç piyasa gücüne inanın. Ekonomistleri "kırılganlık" uyarılarına ihtiyatlı yaklaşın. Borçlanmayın, nakitte kalın, artan paranız varsa borçlandığınız para biriminden tasarruf edin, masraflarınızı azaltın, mevcut işletmenizi yürütün. Reklam, mühendislik, fizibilite çalışmalarınıza devam edin.

Zor günler gelir geçer, merak etmeyin. Yeni yılınız kutlu olsun.

---

Haluk Direskeneli, ODTÜ Makina Mühendisliği 1973 mezunu olup, mezuniyetinden itibaren, kamu, özel sektör ve ABD – Türk yabancı ortaklıklarda (B&W, CSWI, AEP, Entergy) ağırlıklı olarak termik santral temel/ detay tasarım, imalat, pazarlama, teklif, satış ve proje yönetimi konularında çalışmış, bugüne kadar termik santral tasarım yazılımları konusunda yerli piyasaya, mühendislik firmalarına, yatırımcılara ve üniversitelere danışmanlık vermiştir. MMO ve ODTÜ Mezunları Derneği Enerji komisyonları üyesidir.

Ankara 10 Ocak 2019